Κείμενο: Judith Degen

Απόδοση στα ελληνικά: Κατερίνα Πανταζή

Φωτογραφίες: Αντώνης Σάσσαλος, Judith Degen, Νίκος Παρασκευόπουλος, Δημοσθένης Λουκίσας

Τη Δευτέρα 1η Σεπτεμβρίου, μια ομάδα 32 πεζοπόρων συγκεντρώθηκε από διάφορα μέρη του νησιού (Βαρίδι, Καλιβάρι, Γαύριο, Χώρα, Χάρακας, Καππαριά, Μένητες, Μεσαριά, Απροβάτου, Αμονακλειού, Μπατσί), την Αθήνα και το εξωτερικό (Ηνωμένο Βασίλειο, Ισραήλ, Ελβετία, Γερμανία, Τσεχία) στο ελαιοτριβείο στο Βαρίδι. Η πεζοπορία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο συνεργασίας μεταξύ του Andros Routes και του Andros North Culture Festival, και ήμασταν έτοιμοι να ξεκινήσουμε μια κοινή αποστολή: αφενός να φροντίσουμε και να συντηρήσουμε τμήμα της διαδρομής με σήμανση νο 14, από την Αγία Ειρήνη Χρυσοβαλάντου μέχρι τους Φρουσαίους και το Βαρίδι· αφετέρου να μάθουμε για τη λειτουργία και την πλούσια ιστορία των περίπου 20 νερόμυλων, πλέον ερειπωμένοι, που βρίσκονται κατά μήκος του ποταμού.

Μόλις τα λεωφορεία μας μετέφεραν στο σημείο εκκίνησης στην Αγία Ειρήνη Χρυσοβαλάντου, η ζέστη δεν είχε υποχωρήσει καθόλου και ξεκινήσαμε την 3,5ωρη κατάβαση προς το ελαιοτριβείο χωρίς πολλές καθυστερήσεις, μετά τον καθιερωμένο κύκλο γνωριμίας. Καθώς περιπλανιόμασταν κατά μήκος του ποταμού μέσα στην εκπληκτική κοιλάδα των Φρουσαίων, απολαμβάναμε τις γνώσεις του Route Angel Γιάννη Τριδήμα, του δυναμικού και καταρτισμένου αφηγητή μας (ο ίδιος απορρίπτει τον όρο «ξεναγός»). Ο Γιάννης είναι εθελοντής του Andros Routes εδώ και πολλά χρόνια, γεννημένος και μεγαλωμένος στις Μερμηγκιές, έκανε καριέρα στο Λίβερπουλ ως καθηγητής Μηχανολογίας και επέστρεψε στο νησί για τα χρόνια της συνταξιοδότησης.

Μάθαμε ότι, ενώ οι νερόμυλοι απαιτούν περισσότερη προσπάθεια για να κατασκευαστούν, λειτουργούν πιο αξιόπιστα από τους ανεμόμυλους, γι’ αυτό και είναι τόσο διαδεδομένοι στην Άνδρο. Μάθαμε ότι το νερό του ποταμού διοχετευόταν σε ένα κανάλι (αμπολή, νεχυτός) που εισερχόταν στον μύλο από πάνω, ώστε να πέφτει στον τροχό που ήταν συνδεδεμένος με τη μυλόπετρα με αρκετή πίεση για να γυρίσει· το νερό στη συνέχεια διοχετευόταν μέσω αντίστοιχου καναλιού στον επόμενο μύλο, και μετά στον επόμενο, πριν τελικά επιστρέψει στον ποταμό. Στην κοιλάδα της Φρουσαίων, οι περισσότεροι μύλοι είχαν δεξαμενές νερού (στέρνες, χαβούζες) πριν την πτώση του νερού, ενώ εκείνοι στο Βιτάλι όχι – αυτό συνέβαινε επειδή ο ποταμός του Βιταλίου είχε πάντα περισσότερο νερό από τον ποταμό των Φρουσαίων, επομένως δεν υπήρχε κίνδυνος έλλειψης νερού για τον μύλο.

Ο Γιάννης τόνισε ότι η διαδρομή που περπατούσαμε δεν ήταν το μονοπάτι που χρησιμοποιούσαν οι χωρικοί για να μεταφέρουν τον σπόρο για άλεσμα, γιατί ακολουθεί τον ποταμό – ήταν μόνο ένας τρόπος σύνδεσης των μύλων. Αντίθετα, μας έδειξε τα ξεχασμένα μονοπάτια που παλιότερα αποτελούσαν τις κύριες διαδρομές από τα χωριά προς τους μύλους και τα παρακείμενα σπίτια τους. Χαμογελάσαμε στις εικόνες του ίδιου ως μικρού παιδιού να κατεβαίνει στον μύλο με τον γάιδαρο φορτωμένο με σιτάρι· τα χαμόγελα όμως έσβησαν όταν μάθαμε ότι η στάθμη του ποταμού ήταν χαμηλότερη από όσο είχε δει ποτέ πριν. Ο τελευταίος μύλος, που λειτουργούσε από την οικογένεια Ζούρα, έκλεισε τη δεκαετία του ’70, μετά από ένα κύμα κλεισίματος που ήταν άμεσο αποτέλεσμα της διάθεσης αλευριού στα καταστήματα, καθώς και της γενικής μείωσης του πληθυσμού. Οι μύλοι έχουν σιγά σιγά περιπέσει σε ερείπια. Πόσο υπέροχο θα ήταν να αναστηλωθούν τουλάχιστον μερικά από τα ερείπια ως πολιτιστικό μνημείο για τις επόμενες γενιές. Για περισσότερες πληροφορίες για τη μηχανική και την ιστορία των νερόμυλων της Άνδρου, δείτε ένα άρθρο που έχει γράψει ο Γιάννης εδώ.

Παρά το γεγονός ότι επίκεντρο της πεζοπορίας ήταν να μάθουμε για τους μύλους, πολλοί πεζοπόροι φρόντισαν και τη διαδρομή, απομακρύνοντας μεγάλες πέτρες, κλαδεύοντας βλάστηση και μαζεύοντας σκουπίδια. Καθώς ο ήλιος έδυε σιγά-σιγά πάνω από την κοιλάδα, οι καρδιές και τα μυαλά μας γεμάτα και η ζέστη ακόμα αδιάκοπη, επιστρέψαμε στο ελαιοτριβείο. Εκεί είχαμε την ευκαιρία να αγοράσουμε υπέροχο τοπικό ελαιόλαδο και μέλι από τους αδελφούς Χέλμη. Δείτε το χάρτη με τους τοπικούς παραγωγούς του νησιού σε σχέση με τα μονοπάτια πατώντας εδώ. 

Θερμές ευχαριστίες σε όλους τους συμμετέχοντες, στον Γιάννη Τριδήμα για τις πολύτιμες πληροφορίες και αναμνήσεις που μοιράστηκε μαζί μας, το Νίκο και το Δημήτρη Χέλμη για τη φιλοξενία στο ελαιοτριβείο τους, καθώς και στο Andros North Culture Festival για αυτή την υπέροχη συνεργατική και ενημερωτική πεζοπορία.

Σας περιμένουμε στην επόμενη πεζοπορία φροντίδας το Σάββατο 13 Σεπτεμβρίου στην κυκλική διαδρομή Παλαιόπολης!